Dei to første «øygardingane» vi kjenner namnet til, Erlend av Hernar og sonen hans, Aslak, levde på 1100-talet.

Flyfoto av hamna på Hernar, 1935

Den rike og mektige familien ferdast mellom dei leiande i landet. Mor til Aslak kom frå Steig i Gudbrandsdalen. Brordotter hennar, Ingrid Guttormsdotter, gifta seg med kong Øystein Magnusson (ca. 1088-1123, konge frå 1103). Kongen og dronninga oppheldt seg mykje i Bergen, og hadde truleg ofte kontakt med familien på Hernar. 

Vi veit ikkje sikkert når Aslak Erlendsson vart fødd, men det kan ha vore kring 1100. Som vaksen fekk han tittel og status som lendmann, som truleg far hans hadde vore før han. Som lendmann var Aslak representanten til kongen, og må ha vore den mektigaste mannen i området som no utgjer Øygarden. Han hadde sete på Hernar, men også ein bygard i Bergen. Hernar låg gunstig til, som uthamn for skipstrafikken mellom Bergen og Orknøyane, Shetland, Færøyane, Island og Grønland, og hadde vore eit høvdingsete i fleire hundre år. 

Aslak eigde nok fleire skip, og i 1136 stilte han med eitt av desse då Ragnvald jarl skulle segla til Orknøyane med ein flåtestyrke for å hevda maktposisjonen sin der. Før avreisa samla skipa seg på Hernar, og Aslak reiste sjølv med over til Orknøyane. Hausten 1152 la Aslak på nytt ut på tokt med Ragnvald jarl, no på langferd. Målet var Jerusalem, og fleire allierte av jarlen frå det norske aristokratiet deltok i krosstoget. Etter vinteropphald på Orknøyane sette flåten kurs sørover sommaren 1153. Etter mykje dramatikk nådde dei målet eit års tid seinare. Heimreisa gjekk via Konstantinopel og Roma, og vidare nordover på hest til Danmark. 

Aslak kom attende til Hernar i 1155. Det er uvisst kor lenge kan levde etter dette. Han kan ha hatt etterkomarar som overtok maktposisjonen hans, men etter slaget ved Fimreite i 1184 mista aristokratiet som familien på Hernar tilhøyrde, mykje av makta og rikdomen sin. Nonneseter kloster fekk då eigedomsretten til Hernar og fleire andre gardar i Øygarden.

Les meir om Aslak Erlendsson og Hernar i Øygarden bygdebok, band 1 og 4.

Litteratur

• Frode Fyllingsnes: Øygarden bygdebok, band 1. Fangstfolk og fiskarbønder – tida fram til 1870. 2023. (Side 104-109)
• Kjell Alvheim, Kenneth Bratland og Yngve Nedrebø: Øygarden bygdebok, band 4. Gard og slekt, gardsnummer 208-213. 2024. (Side 223-386)
• Egil A. Sæle: Aslak av Hernar og Ragnvald Orknøyjarl. I Havstrilen 2004. (Side 62-65)

Fleire bilete

Marta Hansdotter (f. 1705) og mannen Christian Danielsson Orning (f. ca. 1699) grunnla handels- og gjestgivarstaden på Lokøyna. 

Handelsplassen på Lokøyna på 1960-talet. Foto: Widerøe’s Flyveselskap, Nasjonalbiblioteket.

Marta vart fødd i Bergen. Far hennar, som var fødd og oppvaksen som lensmannsson på Bildøyna, dreiv kremmarhandel i bygarden «Lille Altona» på vestsida av vågen i Bergen. Men i 1706 mista Marta og søskena foreldra i løpet av få månader, og ungeflokken vart sett vekk til oppfostring hjå slektningar. Marta voks truleg opp på Bildøyna. 23 år gammal gifta ho seg med Christian Orning frå Strandebarm. Marta hadde arva eigedomar på Lokøyna etter bestefar sin, og paret må ha sett at staden ute ved havet, tett på fiskeressursar og skipstrafikk, kunne eigna seg for handelsverksemd. I 1730 fekk dei løyve til å setta planane ut i livet, og flytta til Lokøyna. Dei sette opp sjøhus, naust og andre bygg på staden, og skapte eit livsgrunnlag for seg og ein veksande ungeflokk. I løpet få år fekk dei fem born i lag. 

Men alt i 1740 døydde Christian. Kanskje kom han vekk på sjøen, for han er ikkje ført inn som gravlagt i kyrkjeboka. Marta prøvde å driva handelen vidare, men inntektene svikta, og i 1743 skreiv soknepresten at ho «eyer neppe det, hvormed hun kand skiule sine børns Nøgenhed». Året etter vart handels- og gjestgivarstaden selt på auksjon. Marta heldt fram med å bu på Lokøyna, og gifta seg opp att med Rasmus Tomasson Kypper (f. ca. 1701), som arbeidde for den nye eigaren av handelsplassen. Paret flytta truleg til Bergen etter 1760. Det er uvisst kor lenge Marta levde.

Les meir om Marta Hansdotter og Lokøyna i Fjell bygdebok, band II og VI.

Litteratur

• Halvor Skurtveit, Nils Kolle, Frode Fyllingsnes og Gunnstein Akselberg: Fjell bygdebok, band II, Gards- og slektshistoria for gardsnummer 1-19. 2005. (Side 390-395 og 406-497)
• Halvor Skurtveit: Mellom havet og byen. Fjell bygdebok, band VI, allmennhistoria 1700-1910. 2017. (Side 9-20 og 268-269)

2 år gamle Marta nemnt saman med dei seks eldre søskena sine i skiftet etter foreldra i 1707: «...og Martte som bemelte Niels Andersen Bildøen er formønder for». Skifteprotokoll for Bergen, Statsarkivet i Bergen.

Absalon Taranger var mellom dei første frå kommunen vår som tok høgare utdanning. 

Faksimilie frå «Studenterne fra 1883», 1908.

Han vart fødd på Sund prestegard (Klokkarvik), der foreldra dreiv bakeri og landhandel ved Sundsjøen (også kalla Nordrevågen, Nordresjøen og Bakarsjøen). Han voks opp som eldst i ein søskenflokk på åtte. 16 år gamal starta Absalon i snikkarlære i Bergen, men etter eit par år skifta han kurs, og søkte seg inn på lærarskulen (seminaret) på Stord. Seinare praktiserte han som huslærar, og tok middelskuleeksamen. 

I 1881 gjekk ferda til Christiania, der han og ein annan sotraværing, Jens Vindenes, byrja på gymnaset, «studentfabrikken» Hauges Minde. Absalon såg på Jens og seg sjølv som dei første «bondestudentane» frå Sotra: «Mine foreldre var rene bondefolk og stod ikke på samme rangstige, som de øvrige handelsmenn i Bukken og Håkonsund». Skulegangen i hovudstaden vart finansiert med lån frå sambygdingar heime i Sund. Absalon Taranger starta på prestestudiet, men braut av då han i 1885 vart tilsett som assistent i Riksarkivet. I 1889 fekk han medalje for ei kyrkjehistorisk avhandling, som vart utgitt som bok året etter. Dei neste åra studerte han rettsvitskap og -historie. Han tok juridisk embetseksamen 1893, og doktorgrad fire år seinare. 

I 1898 vart han utnemnd til professor i rettshistorie ved universitetet. Seinare fekk han også stilling som lærar i kyrkjerett ved det praktisk-teologiske seminariet. Han var ein produktiv forskar og forfattar, og stod bak ei rekke artiklar og bøker. I år vert 750-årsjubileet for Landsloven feira. I samanheng med dette kan det nemnast at Absalon Taranger i 1915 gav ut ei moderne omsetting av loven, som vart trykt opp i fleire nye opplag heilt fram til 1979. 

Han forfatta også tekstar med emne frå Sotra. Ved feiringa av jubileet for Sund kyrkje i 1927, skreiv Absalon ein artikkel i jubileumsheftet, der han fortel om barndomsminna frå Sund prestegard. Han engasjerte seg elles sterkt i kyrkjelege spørsmål, og argumenterte for ei «fri folkekyrkje», skilt frå staten. Absalon Taranger gjekk av som professor i 1928, 70 år gammal, og døydde to år seinare. Han gifta seg i 1891 med Alfhild Scheel, og dei fekk seks born i lag.

Les meir om Taranger-familien og Sund prestegard i boka Sund på søre Sotra, band 1.

Litteratur

• Torgeir Landro: Absalon Taranger. Strileprofessoren frå Sund. I: Havstrilen 2012.
• Arvid Skogseth og Frode Fyllingsnes: Sund på søre Sotra, band 1. 2012. (Side 259-365)
• Absalon Taranger: Fra Sotra. I Bergens Aftenblad, 12. og 13. september 1905, og alternativ versjon i Aftenposten 26. november 1905.
• Absalon Taranger: Barndomsminner fra Sunds kirke og prestegård. I:  Salmund Djuvik (red.): Sund kirke gjennem 600 år 1327 – 1877 – 1927. 1927.
• Studenterne fra 1883. 1908.
• Studentene fra 1883. 1933.

Barndomsheimen til Absalon Taranger ved Sundsjøen, fotografert i 1898. Personane er ukjende. Foto: Gudrun Hilmers Negaards samling, Universitetsmuseet i Bergen.

Josefine Martine Andersdotter Skjold var ei allsidig, særmerkt og sjølvstendig kvinne, som reiste ut frå heimbygda, vart hotelleigar og til sist vende attende til Øygarden. 

Josefine Skjold, til venstre, saman med Amanda Skjold og Laura Skjold, kledde for 17. mai-feiring ein gong på 1970-talet. Foto frå Øygarden bygdebok, utlånt av Bjarne Skjold.

Josefine, eller Fina, som ho vart kalla, voks opp på Skjold i dåverande Hjelme kommune, som nummer åtte i ein søskenflokk på ti. I 1920 tente ho hjå ei søster i Breivik. To år seinare hadde ho fått teneste hjå ein familie i Bergen. Snart fór Josefine vidare, og arbeidde ei tid på Avaldsnes og i Oslo. Ei anna søster, Anna, femten år eldre enn Josefine, fekk jobb i hotellbransjen, og kjøpte i 1926 Hotell Fønix i Arendal. Josefine gjekk i fotspora til søstera, og hadde i 1937 store planar om å gjenreisa eit nedbrent hotell i Øyestad, nær Arendal. Planane stranda. 

Under krigen budde Josefine ei tid hjå bror sin på Skjold, og hjelpte til med å skjula flyktningar som hadde tenkt seg vestover. Fleire av dei kom med rutebåten frå byen, og vart gøymde i ulike uthus på garden. Motstandsarbeidet hadde såpass omfang at det seinare vart sagt at Josefine dreiv «pensjonat for Englandsfararar». 

Då freden kom, sette Josefine kursen nordover og busette seg i Mosjøen. Der starta ho overnattingsstaden Lyngengården, som etter ei tid fekk hotellstatus. Gjennom åra kjempa ho mykje med dei lokale styresmaktene, mellom anna om skjenkeløyve, men bygde opp verksemda jamt og trutt. Etter tretti år i nord, selde ho hotellet, som då hadde 10-12 tilsette. I Helgeland Arbeiderblad heitte det at «Josefine Skjold har en sterk og trassig natur, så kampen mot embetsveldet og lokale myndigheter ga henne alltid seier i siste runde. I dag er det få som våger å nekte henne noe som helst». Ho fekk skryt frå turistsjefen, som sa at ho hadde vore «go’ å ha». 

No vende Josefine attende til heimbygda og overtok gardsbruket ho voks opp på. At ei einsleg, 77 år gamal kvinne satsa som bonde, etter eit langt yrkesliv i hotellnæringa, vekte oppsikt. Avisene greip tak i saka: «Makelause Josefine i Øygarden gjev nytt liv til gamal gard» var overskrifta i Dagen. Til avisa uttalte Josefine: «eg reknar med at det ikkje skal vera vanskelegare å ha omsut for kyr enn for ferdafolk». Ho hadde store planar for utviding av gardsdrifta, og tilsette ein paktar til å ta seg av det daglege arbeidet. Josefine reiste ny, kostbar driftsbygning til 20-30 kyr, og formannskapet heidra henne med julegåve for tiltaket. «Me har fått eit ymt om at dei ynskjer seg ein varmtvasstank, så det vert vel det», uttalte ordførar Kjell Alvheim til Gula Tidend. Josefine Skjold døydde i 1981. 

Lyngengården Hotell i Mosjøen heldt det gåande etter at Josefine flytta heim, og feira 50-årsjubileum i 1996. I 2019 skifta det namn til «Frøken Skjolds Hotel», der ferdafolk framleis tar inn.

Les meir om garden Skjold, og folket der, i Øygarden bygdebok, band 3.

Litteratur og kjelder

• Kjell Alvheim, Kenneth Bratland og Yngve Nedrebø: Øygarden bygdebok, band 3. 2023. (Side 21-56)
• Arne Asphaug: Øygarden 1940-1945. Samfunnet i krig mot nazismen. Tjeldstø 2001. (Side 116-117)
• Sigvald Fjeldstad: Minne frå barndommen. I: Havstrilen. Årbok for Sund, Fjell og Øygarden. 2017. (Side 35)
• Aviser: Dagen, 27. juli 1976; Gula Tidend, 23. desember 1976; Helgeland Arbeiderblad, 3. juli 1946, 24. mars 1972, 21. mars 1975 og 26. september 1996; Vestlandske Tidende, 10. november 1937, 4. desember 1952.
• Informasjon frå Gunhild Hennø.

Fleire bilete

Hans O. Vindenes, også kjent som berre «Hans O.» eller «Vinnesen», var ei levande legende langs kysten og eit symbol på det moderne fisket. Johan Borgen skildra notbasen frå Sotra som «...en eventyrskikkelse blant fiskere, en foregangsmann, et overdådig talent i retning av planleggelse og organisasjon og denne merkelige gaven: å kunne handle nettopp i det sekundet.»

Hans O. Vindenes. Foto frå Fjell bygdebok, utlånt av Einar Vindenes.

Vindenes vart fødd inn i ein familie med storfiskarar. På 1920-talet tok han seg hyre som bas på fiskedampskip frå Ålesund. Den direkte og upolerte veremåten hans, saman med gode resultat, gjorde at han fekk autoritet i bas-rolla. Han vart kjent for å vera mellom dei første som tok i bruk nye metodar. 

I 1931 kjøpte Hans O. Vindenes sitt første eigne fartøy. Snurpedampskipet «Sørfold» var utan konkurranse den største fiskebåten som høyrde til i Fjell. Den skulle koma til å ha heimehamn på Vindenes i over tretti år. Journalisten Kåre Fasting vart kjent med Hans O. på denne tida, og følgde han på fleire tokt. Fasting fatta interesse for fiskerinæringa, og skreiv om temaet i reportasjar og bøker. Sjølv om tilhøvet mellom journalisten og fiskaren knirka fleire gonger, var Fasting med på å bygga opp det bildet av Hans O. Vindenes som har festa seg. Synet av basen i aksjon i lettbåten inspirerte til denne samanlikninga: 

En må tenke på, at dette er Vestlandets sport. Vårt Holmenkollen og Chamonix. Like beundringsverdig som det er når storløperen står plantet på skiene utfor de svimlende bakkene, like flott er det å se basen stå der sammenvokset med båten sin.

I 1935 gav Fasting ut romanen «Havet gav», om det moderne fiskeriet og konflikten mellom land- og snurpenotfiskarane. Handlinga fann stad på Sotra, utan at Fasting skreiv det beint ut. Mange av stadnamna var henta frå Fjell kommune, men med litt omstokka geografi. Til hovudpersonen, Mikkel Folnæs, tok forfattaren mange av trekka frå Hans O. Vindenes. Det var kanskje likevel først då Johan Borgen intervjua Vindenes for Dagbladet i 1940 at det vart hevda offentleg at han var modellen. Som lesar reagerte Borgen først slik på hovudpersonen i «Havet gav»: «sånt menneske er ikke sant». Men: «Det som stakk under var en mann av temmelig nøyaktig samme støpning og dimensjoner, notbasen Hans O. Vindenes, Sotra pr. Bergen. Og han er sann.» Bildet Fasting gav av fiskar- og bas-livet var utan tvil måla med brei pensel og med sterke fargar. Hans O. Vindenes var ikkje begeistra for «Havet gav». Mot slutten av livet brukte han framleis harde ord om boka, og nekta for å kjenna seg att i framstillinga. Sitt eige eksemplar hadde han brent.

I 1936 fekk Vindenes bygd fartøyet «Texaco» (H-81-F), som var moderne utstyrt, med mellom anna ekkolodd og radiotelefon. I åra som følgde bygde Vindenes opp ein flåte av fiskefartøy. Reiarlaget hans ekspanderte særleg i dei gode sildeåra etter andre verdskrigen. Under vintersildfisket var han sjølv med om bord til han passerte seksti. På land reiste Vindenes eit stort anlegg med sjøhus, nothenge og –loft, mekanisk verkstad, snikkarverkstad og losji for fiskarane. Båtane og landanlegget til «Vinnesen» vart ein viktig arbeidsplass i Fjell. 

Hans O. Vindenes var også ein samfunnsaktør med tyngde på fiskerifeltet. Han tok initiativet til organisasjonen for snurpenotfiskarane, og tente som nestformann og formann i Fiskebåtredernes forbund. I heimbygda sat Vindenes gjennom mange år i kommunestyret. I 1957 vart han utnemnd til riddar av første klasse av St. Olavs orden.

Les meir om Hans O. Vindenes og garden Vindenes i Fjell bygdebok, band III og VII.

Litteratur og kjelder

• Halvor Skurtveit, Nils Kolle, Frode Fyllingsnes og Gunnstein Akselberg: Fjell bygdebok, band III, gards- og slektshistoria for gardsnummer 20-29 & 59-60. 2006.
• Halvor Skurtveit og Gaute Losnegård: Nærare byen. Fjell bygdebok, band VII, allmennhistoria 1910-2019. 2020.
• Harald Nordstrand: Havstril. Menneske og levemåte i Austevoll, Sund og Fjell. 1998.

Fleire bilete

Martha Malena Halvorsdotter Telle deltok i motstandsrørsla under andre verdskrigen, og stod midt i ei av dei mest dramatiske hendingane i norsk krigshistorie. 

Martha Telle i NRK-dokumentar frå 1968.

Martha, eller Martha-Lena, som ho vart kalla, kom til verda på garden Telle, og gifta seg 1904 med naboguten Laurits. Dei bygde nytt våningshus, dreiv jordbruk og fiske og hadde telefonstasjonen på staden. Martha og Laurits fekk ti born ilag. Under andre verdskrigen gjekk familien aktivt inn i motstandsarbeidet. Tre av sønene flykta over til Shetland i 1941. I april 1942 låg to agentar frå kompani Linge i skjul på loftet hjå Martha og Laurits. Sundag 26. april kom Gestapo og Statspolitiet til Telavåg og storma huset på Telle. Den yngste sonen til Martha og Laurits vart augevitne til skotvekslinga, som enda med at den eine agenten og to av tyskarane vart drepne. Som reaksjon jamna okkupasjonsmakta heile bygda Telavåg med jorda. Meir enn 300 bygg vart sprengde eller brende. Folket vart transporterte vekk. Vaksne menn vart sende i fangenskap, dei fleste til Tyskland, der mange av dei omkom. Kvinner, born og eldre vart internerte på Storetveit og seinare på Framnes. 

Martha og Laurits Telle og den yngste sonen vart arresterte og sende til Bergen straks etter skytinga i Telavåg 26. april 1942. Der gjennomgjekk dei brutale og valdelege avhøyr. I ein NRK-dokumentar frå 1968 fortalde Martha om torturen ho vart utsett for. Lars Telle, den eldste sonen til Martha og Laurits, vart avretta på Trandum i 1943. Martha sat i Bergen kretsfengsel i fleire månader, før ho vart overført til Neevengården asyl i Sandviken og seinare til sjukehuset på Valen i Kvinnherad. Laurits Telle sat i fangeleiren Grini i Bærum resten av krigstida. 

Etter krigen vende Martha og Laurits attende til Telavåg, og sette opp nytt våningshus nærare kaien på Telle. Martha fortalde om det ho hadde opplevd i fleire intervju i aviser og på fjernsyn. Trass i alle påkjenningane ho hadde vore utsett for, nådde ho ein høg alder, og var 95 år då ho døydde i 1981. 

I 2022 var hendingane som skjedde i Telavåg 80 år tidlegare tema for eit teaterstykke på Det vestnorske teateret. Skodespelaren Liv Bernhoft Osa framstilte Martha Telle. I omtalen av teaterstykket peika avisene på aktualiteten stykket fekk, med Ukraina-krigen som bakteppe.

Les meir om Telavåg-hendinga og familien Telle i bygdebøkene for Sund.

Litteratur og kjelder

• Arvid Skogseth og Frode Fyllingsnes: Sund på søre Sotra, band 4. 2015. (Side 11-16 og 670-671)
• Frode Fyllingsnes: Sund på søre Sotra, band 6, kultursoga. 2019. (Side 400-415)
• Program på NRK TV 29. desember 1968
• Teaterstykket «Telavåg» av Stig Amdam. Oppsett av Det vestnorske teateret på Gestapomuseet 2022.
• Arnfinn Haga: Aksjon Telavåg. 1993.
• Tore Nordvik: «Kjemp for alt hva du har kjært...» Lars Elias Telle – eit hundreårsminne. I: Havstrilen. Årbok for Sund, Fjell og Øygarden 2006.
• Nettstaden www.fanger.no 

Fleire bilete